आंबेडकरांच्या शिक्षणाच्या दृष्टीचे उद्दिष्ट शहाणपण – योग्य आणि अयोग्य यांच्यात फरक करणे हे आहे; सहानुभूती – सहमानवाबद्दल आणि सामाजिक-समानतेवर विश्वास – विद्यार्थ्यांमध्ये. शिक्षणानेच दलितांची प्रगती होऊ शकते, असा आंबेडकरांचा विश्वास होता.
आंबेडकर यांनी समता आणि न्यायाच्या तत्त्वांनुसार समाजाच्या पुनर्रचनेसाठी शिक्षण ही आवश्यक पूर्वअट आहे. ते म्हणाले की, ‘शिक्षण हेच माणसाला निर्भय बनवते. त्याला एकतेचा धडा शिकवतो, त्याला त्याच्या हक्कांची जाणीव करून देतो आणि त्याच्या हक्कांसाठी संघर्ष करण्याची प्रेरणा देतो. जर ते त्याचे उद्दिष्ट पूर्ण करत नसेल तर ते निरुपयोगी आहे. डॉ. आंबेडकरांनी असे ठाम मत मांडले की, शिक्षणाला समाजासाठी प्राधान्य दिले पाहिजे आणि त्याचा उपयोग चारित्र्यसंपन्न व्यक्तींच्या वाढीसाठी केला पाहिजे. स्वतंत्र भारतातील सर्व नागरिकांना शैक्षणिक संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी ते सर्वतोपरी प्रयत्न करतात. ‘शिकवा, चेतवा आणि संघटित करा’ असा त्यांचा ज्वलंत संदेश होता. आंबेडकरांच्या मते विकसनशील देशाच्या शैक्षणिक पुनर्रचनेत प्राथमिक शिक्षणाचे महत्त्वाचे स्थान आहे. शिक्षणाचा अभाव हे गरीब लोकांच्या मागासलेपणाचे प्रमुख कारण असल्याचे त्यांनी ओळखले. म्हणूनच त्यांनी उच्च शिक्षणावर अधिक भर दिला की, “शिक्षण हे असे काहीतरी आहे जे प्रत्येकाच्या आवाक्यात आणले पाहिजे”, हा डॉ. आंबेडकरांचा मूलभूत शैक्षणिक विचार होता.
डॉ. आंबेडकरांचे शैक्षणिक विचार आणि तत्वज्ञान हे आदर्शवादीपेक्षा वास्तववादी आणि व्यावहारिक आहे. भारताच्या महान शिक्षणतज्ञांपैकी एक म्हणून, आंबेडकरांनी प्रकाश, सम्यक दृष्टी आणि सद्विवेकाचे दार उघडण्याची मुख्य गुरुकिल्ली म्हणजे शिक्षणाबद्दल आपले मत व्यक्त केले. ते म्हणतात की शिक्षण आणि समाज यांचे अतूट नाते आहे कारण समाजाची प्रगती आणि विकास केवळ शिक्षणातूनच शक्य आहे. समाजात समानता आणण्यासाठी शिक्षण हे परिवर्तनाचे कारक म्हणून काम करू शकते, असा त्यांचा विश्वास होता. शिक्षणाने आपल्या लोकांचे प्रबोधन होईल आणि अस्पृश्य आणि उच्च वर्गातील दरी कमी होईल, जात, स्थिती आणि लिंग यांचा विचार न करता सर्वांसाठी शिक्षण उपलब्ध असले पाहिजे, असा त्यांचा विचार होता. त्यांचा असा विश्वास होता की प्राचीन काळापासून ते ब्रिटिश काळापर्यंत भारतीय शिक्षण हे समाजातील उच्च स्तरातील सदस्यांपुरतेच मर्यादित राहिले. भारतातील विविध वर्गांच्या शिक्षणातील असमानतेच्या विरोधात डॉ. डॉ.बी.आर. आंबेडकरांनी समाजातील सर्व समुदायांमध्ये शिक्षणातील समानतेच्या संधीच्या बाजूने महत्त्व दिले.
-डॉ. सुखदेव थोरात